Ο τύμβος Καστά είναι ένα αναγνωρίσιμο μνημείο στα βόρεια της Αμφίπολης, στην ανατολική Μακεδονία.
Διαθέτει τέσσερα δωμάτια – τα πρώτα τρία οδηγούν στο τέταρτο, που ήταν ο αρμόζων ταφικός θάλαμος – που χαρακτηρίζονται από πλουσιοπάροχη γλυπτή διακόσμηση από μνημειώδεις Σφίγγες και δύο θηλυκές φιγούρες να υποστηρίζουν τον θριγκό
[1].
Στο τρίτο δωμάτιο, υπάρχει βοτσαλωτό μωσαϊκό δάπεδο, που αναπαριστά την αρπαγή της Περσεφόνης. Το ανώτερο εσωτερικό πλαίσιο του δωματίου διαθέτει διακοσμημένη ζωφόρο.
Αυτό το σύμπλεγμα χρονολογείται, με βάση το αρχαιολογικό υλικό, στον ύστερο 4ο αιώνα π.Χ. και πιθανώς περί το 320 π.Χ.
Η πρωταρχική του λειτουργία ήταν να αξιοποείται ως ταφικό μνημείο για έναν επιφανή ηγέτη της εποχής. Επιγραφικά τεκμήρια θα μπορούσαν να υποστηρίξουν την ταυτοποίηση αυτού του προσώπου με τον Ηφαιστίωνα, τον αγαπητό εταίρο του Αλεξάνδρου, που πέθανε το 324 π.Χ. Ο τύμβος μπορεί να κατέστη –ή όντως λειτούργησε ως- κέντρο λατρείας.
Η διακοσμημένη ζωφόρος του δωματίου 3 έχει αποκατασταθεί, τουλάχιστον σε μεγάλο μέρος, από τον Δρα Μιχάλη Λεφαντζή, τον οποίο ευχαριστώ για τις συχνές συζητήσεις μας επί του θέματος.
(Γραφική αποτύπωση: Δρ. Μιχάλης Λεφαντζής)
Μετά μια πιθανόν Σφίγγα επί στήλης, η ζωφόρος απεικονίζει δύο Κενταύρους σε θέση αγγελιοφόρων προσανατολισμένους προς έναν ταύρο στο κέντρο. Κατόπιν, δύο λέμβους που μεταφέρουν τις Νίκες και τρίποδα. Αυτές οι σκηνές μπορεί να ακολουθούντο από μια εκφορά κλίνης ενός νεκρού ήρωος. Ακολούθως, ένας πύργος εμφανίζεται και δίπλα του ένας όρθιος άνδρας φέρων καυσία
[2] και μετά μια πυραμίδα. Ιππότες αναπαριστώνται κατόπιν και πιθανών πεζέταιροι. Μια άλλη σκηνή πιθανώς αποτυπώνει την αποθέωση του νεκρού ήρωος. Τελικά, θεοί ενδέχεται να αναπαριστώνται επίσης στην ζωφόρο των όπλων.
Η περισσότερο λογική εξήγηση είναι πως αυτή η ζωφόρος απεικονίζει την εκστρατεία του Αλεξάνδρου: αυτή είναι η μόνη εφαρμόσιμη εξήγηση που δικαιολογεί την παρουσία μιας πυραμίδας.
Τα τρίποδα στα σκάφη θα μπορούσαν να υπολαμβάνουν πως αυτή η νικηφόρος εκστρατεία (βλέπε τις Νίκες) εξετελέσθη με την ευλογία του Απόλλωνος Δελφικού.
Το σχήμα των τριπόδων στα σκάφη κατάγεται από τον μύθο των Αργοναυτών: όπως γνωρίζουμε από τον Απολλώνιο τον Ρόδιο (Argonautica 4. 529-533 and 1547-1550), ο Ιάσων έλαβε από τον Απόλλωνα στους Δελφούς δύο μεγάλα τρίποδα που μετέφερε με το πλοίο του, την Αργώ, ως εγγύηση της προστασίας του Απόλλωνος στην εκστρατεία του.
Παρόλα αυτά, το ίδιο σχήμα σκαφών στην διακεκοσμημένη ζωφόρο του Καστά είναι πολύ όμοιο με αυτό της Αργούς, όπως αποτυπώνονταν στον ύστερο 4ο π.Χ. αιώνα.
Ως παράδειγμα, φέρω την θήκη δια χειρός ενός εξαιρετικού Ρωμαίου σκαλιστή, του Νόβιου Πλαύτιου, που βρέθηκε στο Praeneste κοντά στην Ρώμη και χρονολογείται περί το 330-320 π.Χ. Φυλάσσεται στην Ρώμη στο Μουσείο Villa Giulia.
Όπως είναι ευρέως αποδεκτό, ο Νόβιος Πλαύτιος εμπνεύστηκε για το χαρακτικό του από την νίκη των Αργοναυτών επί του βασιλέως Άμυκου, από μια πολύ γνωστή ελληνική αναπαράσταση με το ίδιο θέμα. Υφίσταται, όμως, διαφωνία σχετικά με το ποια είναι η αυθεντική ελληνική αναπαράσταση που αντέγραψε ο Νόβιος Πλαύτιος και πιστεύω πως αυτό το πρόβλημα μέλλει να μείνει ανοικτό προς το παρόν.
Η σχέση της σύνθεσης με τους Αργοναύτες με την λειτουργία αυτής της κίστης χρήζει επίσης διασαφήνισης: η κίστη ήταν μία θήκη για κοσμήματα, δώρο μιας ευγενούς κυρίας του Praeneste στην κόρη της, πιθανόν επί τη ευκαιρία του γάμου της τελευταίας. Ίσως η ρομαντική ιστορία αγάπης της Μήδειας και του Ιάσωνα να θεωρείτο καλός οιωνός για τον γάμο αυτόν.
Σε κάθε περίπτωση, το πλοίο της Αργούς που αναπαριστάται στην θήκη αυτή είναι πολύ όμοιο με τα πλοία που απεικονίζονται στην ζωφόρο του Καστά.
Γιατί;
Η πιο λογική διερμηνεία φαίνεται σε μένα η ακόλουθη: Ο πολιτιστικός κύκλος περί τον Αλέξανδρο επέβαλε την μετάφραση της νέας εκστρατείας όχι μόνον ως έναν νέο Τρωικό Πόλεμο αλλά επίσης ως μια νέα εκστρατεία για το Χρυσόμαλλο Δέρας. Και στις δύο περιπτώσεις, οι εκστρατείες ευλογήθηκαν από τον Απόλλωνα τον Δελφικό. Και στις δύο περιπτώσεις, Έλληνες ημίθεοι (οι Διόσκουροι, ο Ηρακλής, ο Ορφέας κ.α. Αργοναύτες) νίκησαν βαρβάρους της Ανατολής. Και στις δύο περιπτώσεις, ο ηγέτης του στρατού, όχι μόνον επεκράτησε επί του κόσμου της Ασίας, αλλά επίσης παντρεύτηκε την κόρη του Ασιάτη άρχοντα. Τέλος και στις δύο περιπτώσεις, Έλληνες ήρωες κατέκτησαν τον μυθώδη χρυσό της Ανατολής.
Αυτή η ενσωμάτωση της νέας νίκης στην αρχαία μπορεί να είχε υιοθετηθεί στην Αμφίπολη εξαιτίας του Ορφέα – του συμβόλου της πνευματικής και θρησκευτικής ζωής της περιοχής – που ήταν ένας από τους Αργοναύτες.
[1] Ο θριγκός είναι το τμήμα εκείνο της ανωδομής ενός ναού στην Αρχαία Ελλάδα που βρίσκεται ακριβώς επάνω από τους τοίχους και τους κίονες. Αποτελείται από το επιστύλιο, το διάζωμα και το γείσο.
[2] Το μακεδονικό επίπεδο καπέλο
*Μετάφραση στην ελληνική: Ιωάννης Νασιούλας
